Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

De chemie van dialoog

Vrienden van Apache
vrienden apache
Het eerste filosofisch café op 11 oktober vraagt om herhaling. (© Vrienden van Apache)

Filosoof Mona Beyers (1996) en Michel Van Oosten (1962, Vriend van Apache) geven hierbij alvast de aftrap.

Michel: Mona, deze nieuwe bijdrage is de start van een ‘experiment’. We willen dialoog sublimeren. In ons lab (een tafel, twee stoelen en een drankje) observeren we interacties tussen verschillende visies. In het lab registreren we louter hoe dit tot stand komt en welke nieuwe interacties zich vormen. We zoeken geen sluitende antwoorden. We vermijden daarmee een stellingenoorlog en de antidialoog. En dat wensen we ook de samenleving. Dialoog kan daarenboven contradicties overstijgen. Hoe verklaren we dat?

Mona: De term dialoog geeft vandaag een flauwe en banale nasmaak. Dialoog, het eeuwige en cruciale cliché. Ik durf te stellen dat het een uitgemolken begrip is geworden. Om deze reden lijkt het mij profijtelijk a priori de term te strippen van al zijn betekenis om hem terug te brengen tot zijn essentie. Alleen zo kunnen we zijn functie als ruggengraat voor al ons relationeel handelen en denken verklaren. Zoals jij zonet aangaf, kan dialoog overstijgen. Wat een accurate term. Wat is dialoog? Wat betekent dialoog? Waarom doen we het en vooral: waarom is dialoog zo belangrijk voor ons? 

Michel: Er heerst onder mensen veel angstige onzekerheid. Grote onzekerheid leidt tot gevoelens van onveiligheid, angst, het bestaan van een vijand. Heel veel vastgeroeste overtuigingen staan lijnrecht en onwrikbaar tegenover mekaar. We zoeken veel te snel een schijnveiligheid in zekerheden. Voor velen is het een zenuwslopende kwestie om enerzijds het eigen gelijk bevestigd te weten (een gevoel van zekerheid) en anderzijds de veelheid aan zeer uiteenlopende info te fileren en te filteren (om alweer zekerheid te vinden). 

Mona: En om diezelfde reden schuwen we de dialoog met elkaar. En toch, we lijken evengoed allemaal intuïtief aan te voelen dat dialoog een vitaal aspect is van ons menszijn. We communiceren er constant op los en verglijden snel in oncontroleerbare emoties. Wanneer we kwaad zijn, voelen we een onmogelijk te negeren nood om te roepen tegen diegene die deze emotie bij ons heeft opgewekt. Op zulke momenten lijkt het communiceren, benoemen en uiten van deze emoties een ongekunsteld en aangeboren oerinstinct dat we allemaal met elkaar delen. Ook met andere dieren trouwens.

Michel: Wat is waar? Meningen worden vaak (emotioneel) offensief de wereld ingestuurd. Offensief gedrag veroorzaakt niet zelden (emotioneel) defensief gedrag. Dialoog, het zonder vooringenomenheid luisteren en gehoord worden, is een heilzame vorm om toch rust te vinden in complexe, al dan niet positieve of zekere informatie. Bovenal, hoe meer tegenstellingen zichtbaar en ‘beluisterd’ worden - zonder te (ver)oordelen - hoe gemakkelijker het wordt om een ‘middenweg’ te zien en (schijnbare) onverenigbaarheid te integreren. 

Mona: Hoewel de term dialoog een zelfstandig naamwoord is en geen werkwoord zit de activiteit er inherent in opgesloten. We hebben, we houden of we voeren dialoog. En, onmisbaar hier, met elkaar. Want als dat laatste ontbreekt, dan is het geen dialoog, maar een monoloog. 

Diverse betekenissen

Zoals dat vaak het geval is, biedt een etymologische blik op het woord ons veel inzichten en legt het de essentie en de zin bloot. Het woord ‘dialoog’ komt van het Griekse διάλογος (dialogos). ‘Dia’ betekent ‘door' of ‘via’. Het Griekse woord λογος (logos) daarentegen lijkt een verzamelterm te zijn voor diverse betekenissen en heeft een som van verschillende connotaties. Logos is eerst en vooral onlosmakelijk verbonden met het werkwoord ‘legein’, dat 'verzamelen', 'ordenen', 'spreken', 'lezen', 'noemen' en 'berekenen' betekent. 

Michel: Dat ‘verzamelen’ vind ik interessant. Je verzamelt info van en met elkaar. Met die gezamenlijke en gedeelde info ontstaat als het ware een echte dialoog. In die verzameling ontdekken we wat ons bindt en de tegenstellingen in onze meningen en visies. Tijdens goede gesprekken ontstaat vaak het gevoel dat we ‘samenvallen’, één worden, het eens worden. Zelfs al verschillen we van mening. We ‘voelen’ een gemeenschappelijk doel, een gemeenschap. 

Mona: De term ‘logos’ werd trouwens door de antieke filosofen gebruikt als predicaat voor het ontstaansbeginsel of het oerprincipe van de kosmos, het intellect van God of simpelweg voor God. Wat trouwens ook het geval was bij veel (vroeg)christelijke denkers. 

Michel: Zo komen we bij religie terecht. Of het ontstaan ervan? Religie, re-ligare, kunnen we vertalen als 'her-verbinden'. Tijdens een goed gesprek, een echte dialoog verbind ik opnieuw met de ander (en mezelf). Ik overstijg de verschillen, de contradicties en aanvaard dat tegenstellingen net de voeding kunnen vormen van een nieuwe verbinding, een vernieuwd 'samen-zijn'. Een verzameling.

Mona: Het is niet gek dat we onszelf begrijpen via de ander. Ik door jou en jij door mij. Het is in feite de logica der dingen. De ander is onze spiegel, maar we kunnen onmogelijk een grens vastleggen waar de ander stopt en ik begin. De dialoog, het denken en het spreken via de ander, is het summum hiervan. Het summum van onze intersubjectiviteit. Het is deze gedeelde handeling die als lijm functioneert en mensen en samenlevingen bij elkaar houdt maar ook conflict en verschil blootlegt, hoewel ook conflict ons verbindt. De filosofie probeert deze subjectieve processen die we simultaan steeds en onvermijdelijk met elkaar delen te ontleden en te ontrafelen in de essentie.

Michel: Tijdens het filosoferen bepaalt een van onze uitgangspunten dat door middel van een ‘juiste’ dialoog een observatie kan en mag ‘uitgesproken’ worden. We ervaren daarin meteen de beperking van verbale taal. De vervollediging laat zich non-verbaal zien. Het verbale en het non verbale samen maken een ‘complete’ dialoog.

Onbevooroordeeld observeren

Voorlopige antwoorden ontstaan langzaam aan vanuit de getrouwheid aan onze eerlijke observaties. Wie opmerkzaam observeert en aandachtig luistert, ziet een stroom aan mogelijkheden in de variabelen van wat zich aandient. Filosofie houdt rekening met het volatiele (van de waarheid). Niets is ooit definitief vast te leggen. De wereld (waar we een deel van zijn) hangt aan elkaar door veranderende en onderling afhankelijke interacties. De ‘chemie’ van die interacties bepaalt wat kan of niet kan, gebeurt of niet gebeurt. 

Onbevooroordeeld observeren doet ons een gulden middenweg bewandelen. Het is in de eerste plaats bedoeld om te begrijpen. Aan de randen van en op die middenweg verschijnen gedachten, gevoelens, gewaarwordingen en emoties. Ze creëren een illusie, een ‘gevoel’, een momentane - vluchtige - waarheid. De filosofie aanschouwt de wereld zoals (we denken en voelen dat) die zich aan ons voorstelt. In dat ‘beeld’ schuilt de ‘onzegbare’ waarheid, meestal te complex voor een sluitend antwoord. In dat niet sluitend antwoord ontstaat de volgende vraag. Is filosoferen het zoeken naar en het bewandelen van die middenweg? De dialoog het doel? 

Mona: De Franse fenomenologische filosoof Maurice Merleau-Ponty stelt vast dat we onze lichamen als aparte entiteiten ervaren en de dialoog zo een manier is om onze eigen eindigheid te doorbreken via de ander, iets wat we ook constant doen trouwens. Denk ook aan seksualiteit en erotiek. 

Dialoog is in essentie het in contact brengen van lichamen, zoals ook cellen dat onderling doen. Het is het samenbrengen van schijnbaar aparte elementen om nieuwe betekenissen te creëren en te ontdekken. Het gebeurt ook simpelweg omdat het kan. De mens is een experimentator en de enige manier om een systeem te kennen en begrijpen is door ermee te ‘spelen’.

Merleau-Ponty gebruikt voor dit idee de term chiasme. Die is afgeleid van de Griekse letter chi en duidt op verwevenheid of een kruisende structuur. Wanneer ik jouw hand aanraak, word ik tegelijk ook aangeraakt. Maar ook als ik mijn eigen linkerhand met mijn rechterhand vastneem, raak ik aan en word ik aangeraakt. Mijn ervaring van jou is meteen ook jouw ervaring van mij, een ontmoeting tussen het zichtbare en het onzichtbare, tussen het aanraken en het aangeraakt worden. 

Vormen van expressie

In deze aanraking komt het cruciale besef tot stand dat we van dezelfde stof, vlees en bloed, zijn gemaakt. En op exact dezelfde manier werken dialoog en deze verwevenheid. En op dezelfde manier vinden en begrijpen we enkel onszelf via (de aanraking van) de ander. 

Michel: En toch hebben we allen zeer verschillende vormen van expressie. Mijn persoonlijke en individuele geschiedenis, mijn karakter, mijn huidige context, zijn ‘veroorzakers’ van hoe mijn perceptie over mezelf en mijn omgeving vorm en betekenis krijgt. Mijn taal (verbaal en non-verbaal) geeft een ‘tekening’, betekening, weergave van hoe ik in mekaar zit. Elkaars ‘tekening’ zien is heel verrijkend. En ik heb daarbij meteen een kans mezelf te ‘hertekenen’. Mijn persoonlijkheid wordt flexibel en adaptief. 

Mona: Dat we zijn door en via de ander en andersom en onlosmakelijk verbonden zijn met en deel uitmaken van onze omgeving wordt misschien nog het best begrepen en beaamt via het concept van de ‘synesthesie’. Synesthesie is een conditie waarbij een persoon gewaarwordingen ervaart die verband houden met één specifiek zintuig, maar net door de stimulatie van andere zintuigen de ervaring verruimt. Je kan bijvoorbeeld een kleur ‘horen’. 

Volgens Merleau-Ponty heeft elke geleefde ervaring een fundamentele synesthetische kwaliteit. De klassieke verklaring van zintuiglijkheid verbindt een specifieke sensatie met een specifiek zintuig. Binnen dit kader voelt de synesthesie als onwaarschijnlijk paradoxaal aan. Maar de fenomenologische verklaring van Merleau-Ponty beschrijft een 'interzintuiglijk' beeld waarbij de zintuiglijke werelden elkaar binnendringen en altijd meer zijn dan slechts een som van hun delen. Verander je een omgeving of de visuele ruimte of de wijziging binnen één zintuig dan volgt al de rest. Hetzelfde mag gelden binnen onze intersubjectieve wereld. We staan constant in symbiotische relatie tot elkaar en onze wereld. Ik begrijp mezelf enkel en alleen via jou. En jij via mij. 

Michel: Tijdens onze gesprekken, waarvan dit ‘interview’ een verkorte weergave is, ervaren we wat we hierboven omschreven. De chemie van dialoog. Dialoog, het eeuwige en cruciale cliché. 

Deze bijdrage is de start van een continuüm. Beyers en Van Oosten nodigen lezers uit om een vraag te stellen onder de vorm van een stellingname. Dat kan onderaan deze bijdrage of door een mail te sturen naar vriendenvan@apache.be. Op deze manier kan een lezer een visie aanreiken die wordt meegenomen in een volgend lab of filosofisch café. Je kan eventueel ook uitgenodigd worden om effectief deel te nemen. Alle spinsels samen creëren een boeiend vervolgverhaal op de site van Apache of op locatie. Een experiment, maar vooral een ode aan de eeuwige dialoog. De Vrienden van Apache organiseren binnenkort opnieuw filosofische cafés op verschillende locaties. Hou de agenda op deze site in de gaten.

nog vrienden van apache
Om binnen te dringen in het gedachtegoed van de redacteurs van Apache hadden Mona Beyers en Michel Van Oosten al hun verbeeldingskracht nodig. (© Vrienden van Apache)
LEES OOK
Jurgen Masure / 08-08-2023

Economie is een slagveld voor ideeën

Het denken over de economie is bevooroordeeld, ideologisch en biased.
Rijen winkelkarren voor een witte bakstenen muur
Koen Smets / 04-08-2023

Kosten en baten voorbij

Met deontologisch denken begeven we ons soms op glad ijs.
Pil
Frederik Polfliet / 06-05-2023

Hoe filosofen blijven worstelen met het fascisme

Thomas Crombez schetst de filosofische interpretatie van de ideologie die de Tweede Wereldoorlog veroorzaakte.
Mussolini Hitler