Hoofdredacteuren in de schietstoel

Op 5 september maakte Humo bekend dat Sam De Graeve niet langer hoofdredacteur is van het weekblad. De voormalige eindredacteur van De slimste mens ter wereld werd vervangen door adjunct-hoofdredacteur Bart Vanegeren. Een jaar eerder nam Humo al afscheid van (toenmalig) hoofdredacteur Jörgen Oosterwaal die, na de doorsteek van Humo richting Woestijnvis, de job van hoofdredacteur nog even samen deed met De Graeve.

Bijna anderhalf jaar heeft De Graeve de redactie van Humo geleid. In medialand lijkt dat al lang een eeuwigheid, maar de vraag is of je van een hoofdredacteur echt kan verwachten dat hij binnen zo'n korte termijn een lijn kan uitzetten en het tij kan doen keren.

De snelle wissels aan de top van Humo spelen zich af binnen een bedrijf waarvan de structuur het voorbije jaar dramatisch veranderde. De Vijver is niet langer gewoon het moederbedrijf van televisieproductiehuis Woestijnvis en in die hoedanigheid ook hoofdeigenaar van Humo. Afgelopen voorjaar namen de mediagroepen Corelio (uitgever van onder meer De Standaard en Het Nieuwsblad) en Sanoma (uigever van onder meer Flair, Feeling en Story) elk een derde van de aandelen van De Vijver in handen. Het andere derde blijft in handen van Woestijnvissers Wouter Vandenhaute en Erik Watté.

Nieuwe aandeelhouders

Dat vernieuwde De Vijver nam de zenders van SBS (VT4 en VijfTV) over en is daarnaast nu ook de volle eigenaar van Humo en productiehuis DesertFishes (Woestijnvis). De structuur van het mediabedrijf is niet alleen zeer pril, naast het ‘oude Woestijnvis’ werden nu ook Corelio en Sanoma aandeelhouders. Deze grote mediagroepen hebben samen twee derden van de aandelen in handen. De nieuwe aandeelhoudersstructuur heeft onmiskenbaar een impact op de bedrijfssfeer en de redactionele koers van Humo.

De teruglopende verkoopscijfers van Humo staan alleszins haaks op de plannen die het vernieuwde De Vijver met het blad heeft. Jan Stevens, voormalig netmanager van Canvas, werd aangetrokken als directeur die het ‘merk’ Humo opnieuw zijn oude glans (én betere verkoopcijfers) moet teruggeven. Met die aanwerving zette De Vijver eerder al een pion boven hoofdredacteur De Graeve. Officieel heette dat toen geen blijk van wantrouwen te zijn. Officieus was dat natuurlijk wel het geval.

Adjunct-hoofdredacteur Bart Vanegeren schoof door en bekleedt vandaag het hoofdredacteurschap van Humo, maar al van bij het vertrek van Sam De Graeve circuleerden er namen van andere toekomstige hoofdredacteurs. Vooral die van Eric Goens, tot voor kort nog directeur informatie van VTM en goede vriend van Wouter Vandenhaute. Of dat waarheid is dan wel een projectie van de angst die leeft bij een deel van de redactie – Goens heeft de reputatie makkelijk de botte bijl te hanteren – zal de toekomst moeten uitwijzen.

Wissel van de wacht

Het vertrek van De Graeve bij Humo leek eventjes het medianieuws van de maand september te worden, maar dat was buiten Roularta Media Group gerekend. De uitgever van onder meer Knack en Trends bedankte eind juli al hoofdredacteur Karl Van den Broeck voor bewezen diensten. Het einde van zijn hoofdredacteurschap mag gelezen worden als een soort ‘collateral damage’ bij de ultieme aanval die Knack-directeur Rik Van Cauwelaert als belangrijkste target had.

Net zoals Van den Broeck is en denkt Van Cauwelaert eerst en vooral journalistiek en dat is in de ogen van uitgevers vandaag veeleer een min- dan een pluspunt. Binnen het familiebedrijf Roularta Media Group is er bovendien een wissel van de wacht waarbij de nieuwe generatie, beleefd uitgedrukt, niet meteen blijk geeft van veel feeling voor journalistiek. Van Cauwelaert stond te dicht bij vader Rik De Nolf en te dicht bij de redactie. Ergo: hij moest opzij.

De staat van dienst van Van Cauwelaert maakt het voor Roularta te duur om hem gewoon te ontslaan, dus werd hij weggepromoveerd tot ‘directeur strategie voor de redacties van de magazines van Roularta Media Group België’. Een mondvol is dat. Hij zal in die functie ‘onder meer instaan voor de multimediale strategie van de verschillende magazines.’ Dat is een functie die even inhoudsloos is als ze klinkt.

Kort daarvoor zwaaide Roularta ook al Patrick Duynslaegher, hoofdredacteur van Knack Focus uit en kort daarna kondigde ook Trui Moerkerke, hoofdredacteur van Knack Weekend haar vertrek aan. Toe aan een andere uitdaging, zoals dat heet.

Intussen is de functie van hoofdredacteur van Knack opnieuw ingevuld. Johan Van Overtveldt wordt de nieuwe baas van de redactie. Van Overtveldt blijft daarnaast ook nog tijdelijk hoofdredacteur van Trends, het zakenblad waar de voorbije jaren sowieso al sneller van hoofdredactie dan van onderbroek werd gewisseld.

Nog drastischer

In de krantenwereld wordt er al even driftig gewisseld aan de top van de redacties. Bij De Standaard is het hoofdredacteurschap vandaag een duobaan: Bart Sturtewagen en Karel Verhoeven hebben de redactionele leiding van de krant in handen. De weg voor hen kwam vrij na het vertrek van Peter Vandermeersch naar het NRC Handelsblad.

Hoofdredacteur van De Tijd is sinds kort Isabel Albers, voordien chef politiek bij De Standaard. De eerste vrouwelijke hoofdredacteur van een Vlaamse krant volgt Pierre Huylenbroeck op die zelf twee jaar geleden Frank Demets opvolgde.

Bij De Morgen zijn de verschuivingen nog drastischer. Daar werd vorig jaar algemeen hoofdredacteur Klaus Van Isacker bedankt voor bewezen diensten. Ook voor hem is er een nieuwe taak weggelegd binnen dezelfde mediagroep: Van Isacker zal zich bezighouden met de uitbouw van een nieuwe digitale poot van De Persgroep. Van die digitale poot werd sindsdien niets meer vernomen.

Samen met Van Isacker verdween ook adjunct-hoofdredacteur Peter Mijlemans (naar Het Nieuwsblad). En enkele maanden na Van Isacker werd dan weer de andere hoofdredacteur Bart Van Doorne opzij geschoven (terug naar VTM). In de plaats kwam Wouter Verschelden, tot zijn aantreden bij De Morgen was hij politiek journalist bij De Standaard. Voor de volledigheid melden we ook nog het vertrek van Rudi Collier, hoofdredacteur van het DM Magazine en voordien ook een tijdje algemeen hoofdredacteur van De Morgen. Bovendien is bij De Morgen overigens Jaak Smeets weer opnieuw opvallend aanwezig (al valt daar door de buitenwereld weinig van te merken). Smeets is ‘journalistiek directeur’ van De Persgroep. Die functie laat zich vrij vertalen als ‘de echte baas’.

Nog heftiger

Ook bij de populaire dagbladen staat de job van hoofdredacteur onder druk. Op 20 september, goed anderhalf  jaar na zijn aanstelling, maakte co-hoofdredacteur van Het Nieuwsblad Geert Dewaele, zijn vertrek bekend. En zelfs Paul Daenen van Het Laatste Nieuws, de laatste vaste waarde onder de hoofdredacteuren, kondigde zijn nakend vertrek aan.

Nog heftiger gaat het er aan toe bij televisiezenders VTM en VRT. Daar kwam een carroussel op gang die nauw samen hangt met de aankoop van de SBS-zenders VT4 en VijfTV door De Vijver.

Bij VTM (Vlaamse Media Maatschappij, VMMa) werd directeur informatie Eric Goens eind april op staande voet ontslagen. Goens, die goed bevriend is met Wouter Vandenhaute, zou wat teveel getelefoneerd hebben met de Woestijnvis-baas. Goens wordt niet alleen getipt als toekomstig hoofdredacteur van Humo, zijn naam circuleert ook als mogelijk toekomstig hoofd van een verder uit te bouwen dienst informatie op VT4.

De openbare zender nam dan weer afscheid van Liesbet Vrieleman. De hoofdredactrice van de VRT-nieuwsdienst verkaste naar De Vijver om er de inhoudelijke lijn van de programma’s uit te werken.

Elders onderdak

Het lijstje verschuivingen is niet volledig, maar niettemin indrukwekkend. Opvallend is dat veel van de afgedankte hoofdredacteuren uiteindelijk elders onderdak vinden. Vaak worden ze opgevist door hun collega's van andere mediagroepen. Eens toegetreden tot de exclusieve 'club' worden ze alshetware gecoöpteerd door hun gelijken. Daardoor ontstaat het beeld van het Vlaams medialandschap als een groot speelbord waarop uitgevers schuiven met pionnen en waar gekocht en verkocht wordt, een beetje zoals in de voetbalwereld.

In een artikel in De Standaard legde de Antwerpse professor communicatiewetenschappen Hilde Van Den Bulck een tijdje terug uit dat er een grote zenuwachtigheid heerst bij de mediabedrijven. ”Ze zitten in een krappe markt en er gebeuren grote veranderingen. Iedereen probeert zoveel mogelijk uit de reclamemarkt te halen en tegelijk ook zoveel mogelijk kijkers en lezers te winnen. Dat zorgt voor grote druk op de hoofdredacteurs, die resultaten moeten halen, net als de eigenaars en uitgevers.”

Ook Jörgen Oosterwaal wijst in die richting. “Bladen en kranten zijn economische producten geworden, waardoor je als hoofdredacteur ook commerciële taken hebt te vervullen. Je moet cijfers halen. Vroeger hield een hoofdredacteur zich puur met de journalistieke lijn van een blad of krant bezig. Vandaag ben je een tussenpersoon tussen het management en de journalisten.”

Sterke man

De vraag is of dat laatste echt zo nieuw is. Enkele decennia geleden, toen kranten nog veeleer politiek-ideologische instrumenten waren en veel minder producten van commerciële bedrijven, was de lijn tussen de uitgever en de hoofdredacteur ook vaak heel dun. In sommige gevallen zelfs geheel onbestaande. Albert De Smaele bijvoorbeeld was in de periode 1947–1960 zowel hoofdredacteur als uitgever en eigenaar van De Standaard.

Tussen hoofdredacteur en eigenaar luisterde en luistert het vaak heel nauw. Toen in 1929 de familie Sap eigenaar van De Standaard werd, knikkerde hij hoofdredacteur Marcel Cordemans buiten. Cordemans was een beschermeling van de vorige sterke man achter De Standaard, Frans Van Cauwelaert. Cordemans bewaakte in opdracht van Van Cauwelaert de Vlaamse (maar tegelijk anti-federalistische) lijn van de krant. Met de komst van Sap, die zijn eigen hoofdredacteur, de flamingant Jan Boon meebracht, kantelde de ook de politieke teneur van De Standaard: de krant werd rechtser en uitgesproken Vlaams-nationalistisch.

Hoofdredacteurs hebben, zeker ook in het verleden, altijd de lijn van de eigenaar mee vorm gegeven. Wellicht was Paul Goossens bij De Morgen de eerste hoofdredacteur die trachtte een duidelijke scheidingslijn te markeren tussen eigenaar en redactie - en zich daarbij geregeld manifest keerde tegen zijn eigen socialistische broodheren.

Geloofwaardigheid

Intussen zijn kranten echter commerciële producten geworden, die in eerste instantie bestaan om geld op te brengen. De impact van de nauwe band tussen management en hoofdredactie vertaalt zich logischerwijze minder in de politieke lijn van de krant. Hoofdredacteuren moeten momenteel vooral de commerciële koers van de uitgever omzetten in een redactioneel beleid. Dat betekent onder andere: redactionele content brengen die past in de strategie van de mediagroep.

Als een groep bijvoorbeeld belangen heeft in VTM, moet de media- en andere berichtgeviing in de kranten en weekbladen van de groep die belangen zoveel mogelijk ondersteunen. De inkomsten uit tv-reclame zijn immers vele malen belangrijker dan de inkomsten uit kranten of weekbladen.

Ook al zijn kranten en tijdschriften ondertussen geleidelijk en gedeelteijk geëvolueerd tot een interessant marketingplatform voor andere producten, dat betekent nog niet dat ze een minimum aan journalistieke geloofwaardigheid moeten behouden. Zoniet haakt de lezer af. Dat verklaart ook waarom hoofdredacteuren vandaag een steeds moeilijker evenwicht moeten vinden tussen redactionele onafhankelijkheid en loyauteit aan hun broodheren. Sommige hoofdredacteuren staan (te) dicht bij het management, anderen staan dan weer (te) dicht bij hun redactie. Beide posities kunnen fataal aflopen.

Stoelendans

Wie de 75 biografieën van hoofdredacteuren doorneemt, stelt vast dat velen onder hen staan of vallen met de positie van hun beschermheer: als de kapitein ontslagen wordt, moeten zijn luitenanten hetzelfde lot ondergaan. Kijk naar de lotgevallen van het duo Guido Van Liefferinge en zijn rechterhand Mathias Danneels bij Het Nieuwsblad. Een ander fenomeen is dat van de 'onzichtbare' hoofdredacteur. Niemand kent Paul Daenen, de hoofdredacteur van de grootste krant van Vlaanderen, maar iedereen kent Luc Van der Kelen, de politiek commentator van die krant. Hetzelfde geldt voor Het Nieuwsblad, waar politiek commentator Liesbeth Van Impe het gezicht is naar de buitenwereld, maar niemand de naam van de hoofdredacteur kent. Velen denken foutievelijk dat Yves Desmet nog steeds hoofdredacteur is van De Morgen, terwijl hij ondertussen al jaren de titel van politiek commentator heeft.

Al deze fenomenen maken de job van hoofdredacteur er niet gemakkelijker op. De transformaties die niet alleen de klassieke printmedia maar alle klassieke media momenteel doormaken, maakt van de zetel van hoofdredacteur een schietstoel. Op elk moment kan hij van zijn troon donderen, om plaats te maken voor een nieuw exemplaar. Vooral bij titels waarvan de verkoopscijfers dalen, zie je een snelle opeenvolging van hoofdredacteuren die het telkens niet lang volhouden. Naarmate de concurrentie toeneemt en het gevecht om marktaandeel nog scherper wordt, zullen nog meer hoofdredacteurs worden vervangen. Het valt te vrezen dat het einde van de stoelendans bijgevolg nog niet in zicht is.